KOALİSYON HÜKÜMETLERİ

Türkiye 13 yıllık tek parti hükümetinden kurtulup koalisyon hükümetleri dönemine girdi. Fayda mı zarar mı getirir, onu önümüzdeki süreçte daha net görürüz. Unutkan olanlar bunun fayda getireceğini söylüyorlar. Ama unutkan olmayanlar bundan önce kurulmuş olan koalisyon hükümetlerini düşününce durumun iyi olmadığını biliyorlar.

Türkiye Cumhuriyeti tarihinde bugüne kadar 20 koalisyon hükümeti kurulmuş. Hükümet kuracak çoğunluğu sağlayamayan partileri uzlaşma (ya da uzlaştırılma)çabalarının ilki 1961 darbesinin ardından CHP-AP arasında oldu. Türkiye Cumhuriyeti'nin 2. Cumhurbaşkanı sıfatını taşıyan İnönü, 4. Cumhurbaşkanı Cemal Gürsel tarafından hükümeti kurmakla görevlendirilmişti. CHP-AP koalisyonunun ömrü 7 ay sürdü.

Türkiye Cumhuriyeti tarihinde kurulan koalisyonlar ve onlara ilişkin bazı bilgiler şöyle:

1. Koalisyon (26. Hükümet, 8. İnönü hükümeti) İlk koalisyon hükümeti 27 Mayıs 1960 askeri darbesinden bir yıl sonra kurulur. Yeni anayasa ile ikili meclis sistemi (Senato ve millet meclisi) süreci başlamış ve anayasanın halkoyuna sunulması ile Cemal Gürsel cumhurbaşkanı seçilmiştir. Yeni süreçte aralarında Adalet Partisi’nin (AP) de bulunduğu yeni partiler kurulmaya başlar. AP, DP'nin devamı parti ve ''demir kır at'' amblemini kullanmaktadır.

Cumhurbaşkanı Gürsel, 10 Kasım 1961’de hükümeti kurma görevini CHP Genel Başkanı ve Malatya Milletvekili İsmet İnönü’ye verir. Diğer siyasal partilerin İnönü hükümetinde yer almak istememesi geniş tabanlı bir oluşuma izin vermez. Aslında AP de olası bir siyasal krizin önlenmesi gerekçesiyle hükümette yer almıştır.

Türkiye Cumhuriyeti’nin ilk koalisyonu olan 26. Hükümet 20 Kasım 1961 tarihinde kurulur. İnönü başbakanlığındaki 8. Hükümet olan bu koalisyonda 22 bakan yer alır Sıklıkla uyum sorunu yaşanan hükümet, 27 Mayıs mahkumlarının affına yönelik tartışmalar nedeniyle çalışamaz hale gelecektir. İnönü, 7 aylık bu koalisyon sürecinin onunda istifa eder.

2. Koalisyon (27. Hükümet, 9. İnönü hükümeti)

Cumhurbaşkanı Gürsel, yeni hükümeti kurma görevini 4 Haziran 1962 tarihinde yine İnönü’ye verir. Aynı gün hükümet kurma görüşmelerine başlayan İnönü yine eski sorunlarla karşılaşır. Bunlar, devletin ekonomi üzerindeki denetimi, özel sektöre ne kadar özgürlük verileceği temel konulardır. Bu görüşmelerden bir ilerleme sağlanamaz ve İnönü 18 Haziran'da çabasından vazgeçer. Bunun üzerine ''askeri baskı'' devreye girer ve AP’den istifalar yaşanır.

Yeni hükümet 25 Haziran’da kurulur. 24 kişilik bakanlar kurulunda CHP, Yeni Türkiye Partisi (YTP), Cumhuriyetçi Köylü Millet Partisi (CKMP) ve bağımsız üyeler yer alır. (Bağımsız üyelerin çoğu da AP’den istifa edenlerden oluşmaktadır.)

Güvenoyu alınması ortaklar arasındaki uyuşmazlığın ortadan kalktığı anlamına gelmemektedir. CKMP ve YTP'nin koalisyondan çekilir ve İnönü istifa eder.

3. Koalisyon (28. Hükümet, 10. İnönü hükümeti)

Ülkede yönetim sivillere devredilmiş olmasına karşın askerlerin ağırlığı sürmektedir. Yeni hükümeti kurma görevi yeniden İsmet İnönü’ye verilir. Bu süreçte diğer partilerden de istifalar yaşanır.

İnönü, 23 Aralık’ta, Meclis'teki 33 bağımsızla bir yeni hükümeti kuracağını açıkladı. Bağımsızların da desteğiyle ulaşılan sayı güvenoyu için gerekli oydan 18 eksikti ve 208’de kalmıştı. Bu süreçte Kıbrıs krizi baş gösterir, Türkiye ile Yunanistan arasındaki gerilim açık bir çatışmaya doğru gitmektedir. İnönü, yaşanan bu gerilim ortamda, 25 Aralık 1963 tarihinde bakanlar kurulunu açıkladı. CHP’liler, 2 Ocak'ta, hükümete güvenoyu verilmezse daha sonraki süreçte kurulacak hiçbir koalisyona katılmayacakları yönünde açıklama yaparlar. Dışarıda Kıbrıs krizi devam etmektedir, içeride de yeni bir kriz baş göstermek üzeredir. Bu süreçte, YTP hükümete güvenoyu vereceğini duyurur.

Üçüncü koalisyon hükümeti, bütçesinin reddedilmesi üzerine 12 Şubat 1965’te düşer.

4. Koalisyon (29. Hükümet, Ürgüplü hükümeti)

Hükümeti kurma görevi Cumhurbaşkanı Gürsel tarafından Cumhuriyet Senatosu Kayseri Üyesi Suat Hayri Ürgüplü'ye verilir. Ürgüplü AP, YTP, CKMP ve Millet Partisi'ne (MP) mensup bakanlardan oluşan 23 kişilik yeni koalisyonu hükümetini 20 Şubat 1965 tarihinde kurar.

Ürgüplü hükümeti, genel seçimler nedeniyle 27 Ekim 1965 tarihinde sona erer.

5. Koalisyon (33. Hükümet, 1. Erim Hükümeti)

Türkiye’de ikinci askeri müdahale 12 Mart 1971’de hükümete verilen muhtırayla yaşanır. Dönemin başbakanı Süleyman Demirel'dir ve muhtıranın ardından istifa eder. Ülkede sıkıyönetim ilan edilmiş, askerlerin yönetimdeki etkisi artmıştır.

Cumhurbaşkanı Cevdet Sunay, yeni hükümeti kurma görevini Kocaeli bağımsız milletvekili Nihat Erim’e verir. Erim, 26 Mart 1971 tarihinde ''partiler üstü'' bir hükümet kurarak göreve başlar.

Başbakan Erim, 3 Aralık 1971'de hükümetindeki 11 bakanın istifasının ardından görevinden ayrılmak zorunda kalır. (Erim, bu süreçte,10.10.1971'de milletvekilliğinden istifa etmiş ve Cumhurbaşkanı Sunay tarafından 14.10.1971'de Kontenjan Senatörlüğüne atanmıştır.) 6. Koalisyon (34. Hükümet, 2. Erim Hükümeti)

Cumhurbaşkanı Sunay, hükümeti kurma görevini yeniden Nihat Erime verir. 25 bakanlı yeni hükümet de yine bağımsızlar ve parlamento dışından atanan bakanlardan oluşmaktadır. ''Partiler üstü’’ hükümetin programı 16 Aralık’ta TBMM’de okunur. 22 Aralık 1971’de hükümetin güvenoyundaki dağılım şöyledir:

Nihat Erim, 17 Nisan 1972'de sağlık gerekçesiyle görevinden ayrılır.

Cumhurbaşkanı Sunay, yeni hükümeti kurmakla Suat Hayri Ürgüplü'yü görevlendirir. Ancak, Ürgüplü'nün hazırlayıp onaya sunduğu bakanlar kurulu listesi, Sunay tarafından, ''12 Mart Muhtırasına uygun olmadığı'' gerekçesiyle reddedilir.

7. Koalisyon (35. Hükümet, Ferit Melen hükümeti)

Sunay, daha sonra, Cumhuriyet Senatosu Van Üyesi Ferit Melen'i yeni hükümeti kurmakla görevlendirir. Melen’in kurduğu hükümet CHP, AP, MGP, bağımsız üyeler TBMM dışından isimlerden oluşmaktadır. 25 bakanın yer aldığı hükümet 22 Mayıs 1972 tarihinde kurulur ve hükümet programı 29 Mayıs’da parlamentoda okunur. Hükümetin 5 Haziran’da yapılan güven oylamasındaki durum şöyledir:

Ferit Melen, 6 Nisan 1973'de Fahri Korutürk'ün Cumhurbaşkanı seçilmesinden sonra 7 Nisan’da istifa eder.

8. Koalisyon (36. Hükümet, Naim Talu hükümeti)

Yeni cumhurbaşkanı, Cumhuriyet Senatosu kontenjan üyesi Naim Talu’yu hükümeti kurmakla görevlendirir. Talu’nun 15 Nisan 1973 tarihinde kurduğu hükümet AP ve Cumhuriyetçi Güven Partisi'nden (CGP) gelen 25 bakandan oluşmaktadır. Türkiye, 14 Ekim 1973 genel seçimlere gider ve sonrasında hükümet kurma çalışmaları başlar. Ancak, bu görevlendirilen CHP ve AP genel başkanları hükümeti kuramadı. Bunun üzerine hükümet kurulamadığı için görevine devam eden Talu'ya hükümeti kurma görevi yeniden verilir. Talu, CHP, AP ve CGP'yi bir araya getirmeye çalışır. AP yönetimi bunu kabul etmez ve başbakan Naim Talu 10 Ocak 1971 tarihinde görevinden istifa etmek durumunda kalır.

9. Koalisyon (37. Hükümet, 1. Ecevit hükümeti)

Hükümeti kurma görevi Cumhurbaşkanı Korutürk tarafından CHP Genel Başkanı ve Zonguldak Milletvekili Bülent Ecevit'e verilir.

Ecevit, 26 Ocak 1974 tarihinde CHP ve MSP koalisyonunu kurar. I. Ecevit Hükümeti olarak anılan bu koalisyon döneminde Kıbrıs sorunu yeniden krize dönüştü ve 20 Temmuz 1974 Kıbrıs Harekatı gerçekleştirildi.

Koalisyon ortakları arasında artan bunalım yüzünden Başbakan Ecevit istifa eder.  

10. Koalisyon (38. Hükümet, Sadi Irmak hükümeti)

Cumhurbaşkanı Korutürk, yeni hükümeti kurma görevini Cumhuriyet Senatosu kontenjan üyesi Sadi Irmak'a verir. Irmak, 4’ü CGP'li ve diğerleri parlamento dışından görevlendirilen 27 bakandan oluşan azınlık hükümetini kurar. Tarihler 17 Kasım 1975'i göstermektedir.

Hükümetin güvenoyu alamaması üzerinde, Başbakan Irmak istifasını sunar.

11. Koalisyon (39. Hükümet, 4. Demirel hükümeti, 1. MC)

Hükümeti kurma görevi Cumhurbaşkanı Korutürk tarafından AP Genel Başkanı ve Isparta milletvekili Süleyman Demirel'e verilir. Demirel, 30 bakanlı AP-MSP-MHP-CGP koalisyon hükümetini kurar. Hükümetin kurulmasındaki önemli etkenlerden biri CHP’nin iktidara gelmesini engellemek olmuştur.

Hükümet 5 Haziran 1977'de yapılan genel seçimler nedeniyle sona erer.

12. Koalisyon (41. Hükümet, 4. Demirel Hükümeti, 2. MC)

Seçimlerden sonra, Ecevit’in başbakanlığında kurulan CHP azınlık hükümeti (40. Hükümet) güvenoyu alamayınca, Cumhurbaşkanı Korutürk, Süleyman Demirel’i yeni hükümeti kurmakla görevlendirir.

Dışarıdan çok uyumlu gözüktüğü sanılan hükümet aslında kendi içinde ciddi sorunlar barındırıyordu. MSP'liler AP'yi yolsuzluk yapmakla suçluyor, MHP’liler MSP'yi yeşil komünist diye tepki gösteriyor, MSP'liler ise MHP'nin sokağı terörize ettiğini savunuyordu.

1977 sonunda, CHP Grup Başkanvekilleri Altan Öymen ve Hayrettin Uysal, 29 Aralık 1977'de, ''içte ve dışta güvenliği sağlayamadığı, cephecilik anlayışıyla ulusal birliğimizi zedelediği, halk çoğunluğunu yoksulluğa sürüklediği ve anayasanın belirlediği kurallardan ve çerçeveden uzaklaştırmaya çalıştığı'' iddialarıyla Demirel hükümeti hakkında gensoru önergesi verir. (Bu sürece gelinirken AP’den 11 milletvekili istifa edecek ve muhalefetle birlikte hareket edecekti.)

TBMM Genel Kurulu’nun 31 Aralık 1977 günlü oturumunda yapılan görüşmelerde hükümet güvenoyu alamadı ve düşürüldü.

13. Koalisyon (42. Hükümet, 3. Ecevit Hükümeti)

Yeni hükümeti kurma görevi Cumhurbaşkanı Korutürk tarafından Zonguldak milletvekili Bülent Ecevit'e verilir. Ecevit’in kurduğu hükümette CHP, DP, CGP’lilerin yanı sıra ve 11 bağımsızın yer aldığı 35 bakan bulunmaktadır. 11 bağımsız bakan bir süre önce AP’den istifa e ederek hükümete girmiştir. (Bu hükümetin kuruluş süreci tarihe 'Güneş oteli pazarlıkları' olarak geçer.)

14 Ekim 1979'da yapılan ara seçim sonunda muhalefet üyelerinin sayısı iktidar üyelerinin sayısından fazla olunca Başbakan Ecevit istifa eder. Cumhurbaşkanı Korutürk, hükümeti kurma görevi bu kez AP Genel Başkanı Demirel’e verir. Bu süreçte Korutürk’ün görev süresi sona erecek ve yerine Cumhuriyet Senatosu Başkanı, AP'li İhsan Sabri Çağlayangil vekalet etmektedir. Yeni cumhurbaşkanını seçme konusunda bir türlü uzlaşma sağlanamaz, ülkedeki sokak olayları gittikçe tırmanmaktadır ve bazı illerde sıkıyönetim vardır.

12 Eylül 1980’de Türkiye yeni bir askeri darbeye tanık olacaktı. Darbe sonrasında yeni siyasal oluşumlar ortaya çıkmasına karşın, 12 Eylül öncesi akımlar da partileşme sürecine girecekti. 12 Eylül’de yeni bir anayasa yapılmış, darbe lideri Kenan Evren cumhurbaşkanı seçilmişti. 1980-1991 döneminde 5 ayrı hükümet kuruldu. 12 Eylül sonrasında yapılan seçimlerde siyasal hükümet kurma yetkisini alan ANAP ve lideri Turgut Özal önemli siyasal aktör olmuş, Özal daha sonraki süreçte Cumhurbaşkanı seçilmişti.

14. Koalisyon (49. Hükümet, 7. Demirel hükümeti)

20 Ekim 1991’de yapılan erken gelen seçimin ardından ANAP iktidarı sona eriyor, ancak hiçbir parti tek başına iktidar olacak çoğunluğu yakalayamıyordu. Bu süreçte Demirel’in DYP’si ve Erdal İnönü’nün SHP’si koalisyon kurma konusunda uzlaşmaya vardı.

20 Kasım’da kurulan yeni hükümette 33 bakan yer alıyordu.

17 Nisan 1993'te Cumhurbaşkanı Turgut Özal'ın ölümünün ardından, Süleyman Demirel 16 Mayıs'ta Cumhurbaşkanı seçildi. Yeni hükümet kuruluncaya kadar başbakanlığa Erdal İnönü vekalet edecekti.

Demirel’in köşke çıkmasıyla DYP’de liderlik arayışları başladı ve Tansu Çiller genel başkan seçildi. Çiller, iktidar partisinin başına geçecek ve Türkiye’nin ilk kadın başbakanı olacaktı.

15. Koalisyon (50. Hükümet, 1. Çiller Hükümeti)

50. Hükümet  25 Haziran 1993 tarihinde kuruldu. DYP-SHP koalisyon hükümeti de 33 bakandan oluşuyordu. Tansu Çiller, Türkiye'nin ilk kadın başbakanı ünvanını almıştı.

DYP-SHP ortaklığı, Erdal İnönü'nün Başbakan Yardımcılığı ile başladı. Demirel köşke çıktıktan sonra Erdal İnönü siyasetten çekildi. SHP'nin 4. Olağan Kurultayı'nda Murat Karayalçın SHP Genel Başkanı seçildi. 12 Ağustos 1993 tarihinde DYP-SHP ortaklığı Murat Karayalçın'ın Başbakan Yardımcılığı ile devam etti.

18 Şubat 1995'te yapılan 9. Olağanüstü SHP Kurultayında SHP, CHP ye katıldı. CHP Genel Başkanlığına Hikmet Çetin seçildi. Murat Karayalçın hükümetteki görevinden istifa etti. DYP-CHP koalisyonu Hikmet Çetin'in Başbakan Yardımcılığı ile devam etti. 9 Eylül 1995 tarihinde yapılan CHP'nin 27. Olağan Kurultayında ise Genel Başkanlığa Deniz Baykal seçildi.

Koalisyon hükümeti Çiller ve Baykal arasındaki anlaşmazlık nedeniyle sona erdi.

16. Koalisyon (52. Hükümet, 3. Çiller Hükümeti)

52. Hükümet aslında bir seçim hükümeti niteliğindeydi.

Hükümeti kurma görevi Cumhurbaşkanı Demirel tarafından Tansu Çiller'e verildi. Çiller, DYP-CHP ile ortaklığıyla 33 bakanlı yeni hükümeti kurdu.

Hükümetin görevi 24 Aralık 1995’te yapılan genel seçimlerin ardından sona erdi.

17. Koalisyon (53. Hükümet, 2. Yılmaz hükümeti)

1995 genel seçimleri sonrasında 20. Dönem TBMM oluştu. Seçimlerden Necmettin Erbakan liderliğindeki RP birinci parti olarak çıkmıştı. Cumhurbaşkanı Demirel seçim sonrasında hükümet kurma görevini 132 milletvekiliyle ikinci gelen Anavatan Partisi'nin Genel Başkanı Mesut Yılmaz'a verdi. ANAP’ın sandalye sayısı mecliste güvenoyu almak için yeterli değildi.

Hükümetin kurulması için ANAP-DYP 3 Mart 1996 tarihinde partiler arası bir koalisyon protokolü imzalandı. Yılmaz, ANAP-DYP ortaklığı ve DSP desteği ile azınlık koalisyon hükümeti kurdu. 33 bakanlı hükümetin programı 8 Mart 1996 tarihinde genel kurulda RP'liler, güven oylamasının Anayasanın 96. maddesine göre geçersiz olduğu gerekçesiyle Anayasa mahkemesine başvurdu. Mahkeme, 14 Mayıs 1996'da, güven oylamasını, olağanüstü hali ve çekiç gücün süresinin uzatılmasına ilişkin TBMM kararını iptal etti, fakat yeni oylamaya gerek olmadığını bildirdi.

RP, 27 Mayıs 1996'da Başbakan Yılmaz hakkında gensoru önergesi verdi. Yılmaz gensorunun görüşülmesini beklemeden 6 Haziran 1996'da istifa etti.

18. Koalisyon (54. Hükümet, Erbakan hükümeti, REFAHYOL)

Mesut Yılmaz'ın istifasının ardından hükümeti kurma görevi Cumhurbaşkanı Demirel tarafından Necmettin Erbakan'a verildi. Erbakan RP-DYP koalisyon hükümetini kurdu.

Hükümet görev başındayken 28 Şubat süreci başlamış, askeri kesimden RP ve Erbakan’a yönelik baskılar artmıştı. 18 Haziran 1997 tarihinde Erbakan koalisyon protokolü çerçevesinde görevi DYP Genel Başkanı Çiller'e devretmek üzere, istifasını Cumhurbaşkanı'na verdi. Ancak, Demirel, hükümeti kurmakla ANAP Genel Başkanını görevlendirdi.

19. Koalisyon (55. Hükümet, 3. Yılmaz hükümeti, ANASOL-D)

Yılmaz tarafından 30 Haziran 1997 tarihinde Cumhurbaşkanlığına sunulan bakanlar kurulunun onaylanması ile ANAP-DSP-DTP (Demokratik Toplum Partisi) koalisyonu resmen kuruldu.

CHP de hükümete dışarıdan destek verecekti. TBMM'de, 30 Temmuz 1998 tarihli birleşimde genel ve yerel seçimlerin 18 Nisan 1999’da yapılması kararının ardından, anayasa gereği Adalet, İçişleri ve Ulaştırma Bakanları istifa etti.

Türk bank ihalesindeki yolsuzluk iddiaları üzerine CHP hükümete desteğini geri çekti. CHP hükümet aleyhinde gensoru önergesi verdi. TBMM Genel Kurulu’nun 25 Kasım1998 günkü birleşiminde önerge kabul edilince güvenoyu almayan ANASOL-D hükümeti düştü.

20. Koalisyon (57. Hükümet, 5. Ecevit Hükümeti)

18 Nisan 1999 genel seçimden birinci parti olarak çıkan DSP tek başına hükümet kuracak çoğunluğa sahip değildi ve koalisyon gündemdeydi. Bülent Ecevit, en fazla sandalyeye sahip partinin genel başkanı sıfatı ile 3 Mayıs 1999 Cumhurbaşkanı Demirel tarafından hükümeti kurmakla görevlendirildi. DSP, MHP ve ANAP yöneticileri arasında yapılan görüşmeler sonunda üçlü koalisyon hükümeti kurma konusunda uzlaşmaya varıldı.

Bu dönemde Türkiye'de ciddi bir ekonomik kriz baş göstermiş, Marmara depremi büyük tahribata yol açmış, AB'ye uyum süreci düzenlemeleri nedeniyle koalisyon ortakları arasında ciddi sorunlar baş göstermişti.

Koalisyon hükümetinin görevi 18 Kasım 2002 tarihinde yapılan erken seçime kadar yaklaşık 3.5 yıl sürdü.

Seçimden, kısa süre önce kurulan AK Parti birinci parti olarak çıktı ve tek başına iktidar çoğunluğuna ulaştı. AK Parti daha sonra yapılacak iki seçimde de tek başına iktidar çoğunluğunu korudu. 7 Haziran 2015 tarihindeki seçimde ortaya çıkan tablo Türkiye’de 21. koalisyon hükümetini işaret ediyor. Seçenekler ve sürecin sonunun ne olacağını zaman gösterecek.

        Şu bir gerçektir ki koalisyonlar ülkeye huzur getirmemiş, bilakis büyük sıkıntıları arkasında bırakarak bozulmuşlar. Şu anda CHP ve MHP iktidara gelirlerse halka verdikleri sözleri tutmak için hareket edecekler. Bütçeyi bitirdikten sonra istifa edecekler ve diyecekler ki bizi tek başına iktidar yapsanız sizi nasıl kalkındıracağımızı görürsünüz. HDP ise boşluklardan yararlanarak zemine daha fazla oturmak ister. Onun derdi iktidar değildir.

Allaha emanet olun...